صادرات گاز ایران در مسیر توسعه

به گزارش ایسنا، ایران بارها اعلام کرده که با توجه به گسترش هزاران کیلومتر شبکه انتقال گاز در سطح کشور، آماده است افزون بر صادرات گاز، سوآپ گاز را نیز به‌ویژه از شمال به جنوب و برعکس به کشورهای همسایه از طریق خط لوله و دیگر نقاط جهان از طریق احداث تأسیسات ال‌ان‌جی عملیاتی کند. درواقع ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و زیرساخت‌های موجود می‌تواند مطلوب‌ترین گزینه برای تجارت گاز باشد.

طبق اعلام وزارت نفت، ایران با در اختیار داشتن ۱۸ درصد ذخایر گازی جهان، دومین کشور دارنده این منبع انرژی ارزشمند و دوستدار محیط زیست به‌شمار می‌آید. ذخایر گازی ایران حدود ۳۲ هزار میلیارد مترمکعب برآورد شده که فاصله‌ای ۵ هزار میلیارد مترمکعبی با روسیه به‌عنوان اولین کشور دارنده ذخایر گاز جهان دارد. به لحاظ تولید، ایران بعد از آمریکا با ۹۱۴ میلیارد مترمکعب در سال (۲۰۲۰) و روسیه با ۶۳۸ میلیارد مترمکعب، سومین کشور تولیدکننده گاز جهان با ۲۵۰ میلیارد مترمکعب به‌شمار می‌آید که فاصله معناداری با دو کشور اول و دوم دارد.

آمریکا در حالی اولین تولیدکننده گاز جهان است که کل ذخایر آن حدود ۱۲ هزار میلیارد مترمکعب برآورد شده است، اما به لحاظ مصرف داخلی گاز، ایران چهارمین کشور مصرف‌کننده گاز جهان (با ۲۳۳ میلیارد) بعد از آمریکا (با ۸۳۲ میلیارد مترمکعب در سال)، روسیه (با ۴۴۴ میلیارد مترمکعب) و چین (با ۳۰۷ میلیارد مترمکعب) به شمار می‌آید. بر مبنای این آمار، آمریکا ۹۰ درصد گاز تولیدی، روسیه ۶۵ درصد و ایران ۹۱ درصد از گاز تولیدی خود را مصرف می‌کنند. چین هم در سال نزدیک به ۱۳۰ میلیارد مترمکعب کسری تولید داخل را از خارج و عمدتاً از روسیه وارد می‌کند.

با در نظر گرفتن جمعیت و اندازه اقتصاد کشورهای آمریکا، روسیه و چین و ایران، به نظر می‌رسد مصرف داخلی گاز در ایران به‌تناسب تولید، از ناموزونی بالایی برخوردار است که خود از مصرف بالا و بی‌رویه آن در داخل کشور دارد. تنها ۹ درصد گاز تولیدی کشور (۲۰ میلیارد مترمکعب در سال) به دو کشور ترکیه و عراق صادر می‌شود که این با میزان ذخایر کشور تناسب ندارد. در این میان کشور قطر با تولید سالانه ۱۷۸ میلیارد مترمکعب گاز و صادرات حدود ۱۷۰ میلیارد مترمکعبی در سال، بزرگ‌ترین کشور صادرکننده به لحاظ حجم تولید و صادرات است.

سیاست قطعی جمهوری اسلامی ایران گسترش همکاری‌ها با کشورهای همسایه و راهبرد محوری وزارت نفت، همکاری با دیگر کشورها در حوزه انرژی است، ایران منابع و ذخایر گازی خوبی در خلیج فارس دارد که می‌تواند با یک همکاری سازنده و رو به جلو و با یک فرمول برد – برد کارهای خوبی انجام دهد. در شرایط کنونی دو قرارداد گاز با عراق داریم. نخست قرارداد صادرات گاز به بغداد است که در سال ۱۳۹۲ امضا شد و دیگری قرارداد صادرات گاز به بصره که در سال ۱۳۹۴ امضا شد. هر دو قرارداد اجرایی است و این کشور از مشتریان گاز ایران به‌شمار می‌آید، اما زمان اتمام قرارداد صادرات گاز ایران به عراق نزدیک است.

قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه چقدر است؟

تعهد قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه ۱۰ میلیارد مترمکعب در سال و کف آن ۸.۵ میلیارد مترمکعب است، اما سال گذشته بیش از ۹ میلیارد متر مکعب گاز به ترکیه صادر شد، آنطور که چگینی – معاون وزیر نفت در امور گاز گفته تجارت گاز فقط صادرات نیست و بحث‌های ترانزیت و سوآپ گاز هم جزو تجارت گاز است، اکنون نیز روابط خوبی با همسایگان داریم و گاز را به ترکیه و عراق صادر می‌کنیم، همچنین توسعه روابط تجاری با دیگر کشورها نیز هدف‌گذاری شده و این خواست وزیر نفت است.

به گفته وی ایران به‌دنبال این است که زمینه اجرایی شدن پروژه‌های طراحی‌شده صادرات گاز به پاکستان و تا حدودی افغانستان و عمان را فراهم کند و قراردادهای گازی مربوطه، امضا و اجرا شوند.

درباره عراق برنامه‌های خوبی در وزارت نفت تدارک دیده شده است که طبق گفته مسوولان به‌زودی عملیاتی خواهد شد. این حوزه به‌قدری اهمیت دارد که یک نماینده ویژه برای پیگیری محورهای همکاری با عراق تعیین شده است. یکی از محورهای همکاری، موضوع گاز است. البته این کشور باید وجوه گاز صادراتی را به‌موقع پرداخت کند و از این طرف هم شرکت ملی گاز حداکثر تلاش خود را می‌کند که گاز را به مقداری که در قرارداد آمده و با طرف عراقی تفاهم می‌کند به آن کشور صادر کند. ایران با عراق میدان‌های مشترک مرزی هم دارد که فرصتی برای پیوند اقتصادی دو کشور است.

قرارداد صادرات گاز ایران به پاکستان نیز خردادماه ۱۳۸۸ و کمتر از ۲۰ روز مانده به برگزاری دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری (۲۲ خردادماه ۱۳۸۸) با حضور محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری وقت ایران و آصف‌علی زرداری، همتای پاکستانی‌اش به امضا رسید. روزی که این قرارداد امضا شد بیش از دو دهه از آغاز مذاکرات ایران برای صادرات گاز به هند و پاکستان موسوم به خط لوله صلح می‌گذشت.

چهار سال پس از امضای قرارداد و چهار ماه مانده به یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری ایران در ۲۱ اسفندماه ۱۳۹۱ احمدی‌نژاد و آصف‌علی زرداری، همتای پاکستانی‌اش در چابهار به هم رسیدند و در نقطه صفر مرزی کلنگ آغاز عملیات ساخت خط لوله صادرات گاز ایران به پاکستان در خاک این کشور را بر زمین زدند، آن هم در شرایطی که ایران بیش از ۱۱۰۰ کیلومتر خط لوله ۵۶ اینچ را از عسلویه تا ایرانشهر احداث و عملیاتی کرده بود.

با وجود آنکه ایران با احداث ۱۱۰۰ کیلومتر خط لوله نشان داد عزمش برای صادرات گاز به این کشور جزم است، اما طرف پاکستانی زیر فشارهای آمریکا و بعضی رقبای منطقه‌ای ایران از اجرای این قرارداد به بهانه نداشتن پول عقب کشید و این بهانه در دولت یازدهم و دوازدهم خریدار پیدا کرد، چنانکه در این دولت‌ها تلاشی برای اجرای این قرارداد انجام نشد و بازار گاز پاکستان در اختیار ال‌ان‌جی قرار گرفت. در واقع پاکستان برای پرداخت بهای ال‌ان‌جی و ال‌پی‌جی وارداتی پول داشت اما در ایران بعضاً گفته می‌شد که این کشور برای پرداخت بهای گاز یا بند بگیر یا بپرداز (Take or Pay) قرارداد پول ندارد.

در این بین هدف ایران این است که با پاکستان به فرمولی برای احیای این قرارداد برسد می‌توانیم قرارداد صادرات گاز ایران به پاکستان را با امضای یک قرارداد چندجانبه‌ بین ایران، پاکستان و کشورهای سوم و چهارم انجام دهیم و قفل این مسیر را بشکنیم تا سکوی خوبی برای تحرک بخشیدن به انجام تعدادی پروژه دیگر با پاکستان باشد. پاکستان نیاز بالایی به سوخت دارد و چه شریکی مطمئن‌تر از ایران.

بر این اساس اعلام شده که ما با پاکستان می‌توانیم تهاتر کنیم؛ اکنون مقادیر زیادی سوخت به این کشور قاچاق و سود آن نصیب قاچاقچیان می‌شود. به نظر می‌رسد این امکان وجود دارد که با طراحی برخی پروژه‌ها در نوار مرزی سود تولید فرآورده به مرزنشینان برسد و قاچاق هم کنترل شود. درباره افغانستان هم همین موضوع صدق می‌کند، البته شرایط کنونی آن کشور ویژه است.

میزان تولید چقدر است؟

با توجه به روند افت طبیعی تولید گاز از میدان‌های قدیمی‌تر در کشور از جمله میدان گازی پارس جنوبی و براساس نتایج مطالعه «نحوه بهره‌گیری حداکثری از ظرفیت پالایشگاه‌های منطقه عمومی غرب خلیج فارس» که از سوی شرکت ملی نفت ایران انجام شده است، افزون بر تکمیل فاز ۱۱ پارس جنوبی به‌عنوان آخرین فاز در حال توسعه در میدان گازی پارس جنوبی، احداث کمپرسورهای تقویت فشار سرچاهی و توسعه میدان‌های گازی جدید شامل پارس شمالی، کیش، بلال، یلدا، گلشن، فردوسی، فرزاد A و B، لاوان، سلمان، فروز B و مدار با هدف تخصیص بهینه منابع گازی جدید پیش‌گفته به پالایشگاه‌های پارس جنوبی (به‌نحوی که انتقال، توزیع و فرآورش گاز در پالایشگاه‌های فوق با حداقل هزینه انجام می‌شود)، در برنامه وزارت نفت است.

تحقق برنامه‌های بالا در کنار توسعه میدان‌های جدید اختصاص‌یافته به پالایشگاه‌های پارس جنوبی، سبب حفظ و نگهداشت تولید گاز در منطقه پارس جنوبی و استفاده حداکثری از ظرفیت پالایشی ایجاد شده در آن منطقه خواهد شد. در ضمن برآورد سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای انجام اقدام‌های مزبور که سرانجام سبب افزایش تولید گاز در منطقه پارس جنوبی تا سقف ۸۳۰ میلیون مترمکعب در روز تا افق ۱۴۱۵ خواهد شد، حدود ۴۰ میلیارد دلار است.

در این بین میزان تولید نیز  ۴۵ میلیون مترمکعب در سال ۱۴۰۱ به‌طور روزانه افزایش یافت که بهره‌مندی شهرهای ایران از گاز طبیعی به۹۹ و روستاها به ۸۹ می‌رسد.  تاکنون حدود ۱۰۲۲ شهر با ۹۸.۴ درصد و ۳۵ هزار و ۵۷۵ روستا با ۸۵.۴ درصد از گاز طبیعی بهره‌مند هستند؛ پروژه گازرسانی به ۲۹ شهر و ۲۹۵۲ روستا هم در حال اجراست. با بهره‌برداری از این پروژه‌ها بهره‌مندی شهرهای ایران از گاز طبیعی به ۹۹ درصد و روستاها به ۸۹ درصد می‌رسد.

اکنون نیز ۲۴.۵ میلیون مشترک گاز در کشور وجود دارد که معادل ۲۸.۵ میلیون خانوار در بخش خانگی، ۹۰ هزار واحد صنعتی، ۶۰ هزار واحد کشاورزی، ۲ هزار و ۲۸۰ واحد گاز طبیعی فشرده (سی‌ان‌جی)، ۳۳۰ واحد نیروگاهی بزرگ و مولد مقیاس کوچک، حدود ۲ میلیون واحد عمومی، دولتی، تجاری، ورزشگاهی و خیریه است. در سال ۱۴۰۰ گازرسانی به ۶ شهر، حدود ۱۴۲۶ روستا و ۱۳۰۰ واحد صنعتی و۶۲۰۰ واحد جزء صنعتی انجام شد.

مصرف سالانه گاز طبیعی ایران ۹ میلیارد مترمکعب افزایش می‌یابد

در این بین آمار مصرف گاز روند صعودی دارد به‌طوری که به‌طور میانگین سالانه حدود ۲۵۰ میلیارد مترمکعب گاز در کشور مصرف می‌شود، مجموع گاز تحویلی به شبکه در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۶۹ میلیارد مترمکعب بود که ۱۲۲ میلیارد مترمکعب در بخش خانگی و تجاری و ۷۱ میلیارد مترمکعب در بخش نیروگاهی مصرف شد و مجموع صادرات گاز ایران به کشورهای همسایه هم ۱۷ میلیارد مترمکعب بود که نسبت به سال ۱۳۹۹ حدود ۲ درصد افزایش داشته است.

طبق برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده، مقدار کل گاز تزریقی به شبکه امسال روزانه ۴۵ میلیون مترمکعب افزایش می‌یابد و به حدود ۲۷۸ میلیارد متر مکعب می‌رسد. این مقدار پارسال ۲۶۹ میلیارد مترمکعب بود که این افزایش تولید از فاز ۱۴ و فاز ۱۱ پارس جنوبی خواهد بود.

مقدار انتقال روزانه گاز کشور به بیش از ۸۸۰ میلیون مترمکعب می‌رسد

در این میان شبکه انتقال گاز کشور، شبکه‌ای منعطف بوده که ظرفیت انتقال آن تابعی از مصرف‌کننده و تولیدکننده گاز طبیعی است که در سال ۱۴۰۰، رکورد انتقال گاز شیرین مربوط به روز ۱۶ دی‌ماه برابر با ۸۵۲ میلیون مترمکعب بود و یش‌بینی می‌شود با توجه به روند تولید و توسعه خطوط انتقال، مقدار انتقال گاز شیرین در حالت بیشینه آن در سال ۱۴۰۱ به ۸۸۱ میلیون مترمکعب در روز برسد.

بر اساس آخرین گزارش‌های موجود، میانگین انتقال روزانه گاز در سه ماه نخست سال امسال، ۷۰۰ میلیون مترمکعب بوده که شاخص قابل‌ توجهی برای بازده شبکه انتقال در فصل بهار است. در سه ماه نخست امسال، ۶۵ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی در شبکه منتقل شده است. در این بین بهره‌مندی از ظرفیت ذخیره‌سازی گاز و افزایش آن در کمک به شبکه انتقال گاز کشور موضوعی قابل توجه است.

کاهش مصرف در بخش توزیع در فصل‌های گرم از سویی و لزوم حفظ تولید طبق برنامه در بخش پالایشگاهی از سوی دیگر، شرکت انتقال گاز  را موظف به انتقال این افزایش موازنه می‌کند. از آنجا که در فصل‌های گرم برداشت از شبکه کاهش می‌یابد، حجم افزایش تولید باید به نوعی در شبکه ذخیره شود، به همین دلیل ذخیره‌سازی گاز طبیعی راهبردی مهم برای شرکت ملی گاز ایران است.

موضوع صادرات گاز ایران به اروپا نیز  از اوایل دهه ۸۰ شمسی به‌تدریج در ایران مطرح شد و در دولت‌های مختلف همواره یکی از موارد مورد مذاکره با کشورهای اروپایی بود. سوئیس، فرانسه، ایتالیا، آلمان و… همواره خواهان گاز ایران بودند، اما  این مذاکرات هیچ‌گاه به قرارداد منجر نشد و گاز ایران به اروپا نرسید.

چند دهه آینده دهه‌های طلایی برای گاز شناخته شده و از آن به بعد گاز ممکن است سوخت مطلوب نباشد، بنابراین کشورهای دارای منابع گاز حداکثر تلاش را برای استخراج و صادرات گاز خواهند کرد و این یک فرصت برای توسعه صادرات و تولید گاز ایران است.

حمیدرضا عراقی –  مدیرعامل سابق شرکت ملی گاز ایران – در این باره به ایسنا گفت: برای صادرات گاز به اروپا نیازمند شروطی هستیم که اگر محقق شود، می توانیم بازارهای اروپا را به دست آوریم. در حال حاضر ایران امکان صادرات گاز را ندارد، با توجه به شرایط کنونی گاز ایران نمی تواند جایگزین روسیه شود اما اگر  در درازمدت صرفه‌جویی صورت بگیرد و توسعه مخازن انجام شود، ایران می‌تواند از فرصت‌ها استفاده کند و این مساله تنها منوط به شرایط کنونی نمی‌شود و درصورت فراهم شدن شرایط کلا می تواند از مزایای توسعه صادرات بهره ببرد.

وی با تاکید بر اینک تحقق این مساله مستلزم شروطی است، گفت: مصرف بهینه باید اتفاق بیفتد و در کنار آن نیز توسعه مخازن صورت بگیرد؛ علاوه بر این حفظ و پایداری شرایط موجود و توسعه سرمایه‌گذاری نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که اگر محقق شود، آینده خوبی را برای صنعت گاز می توانیم ترسیم کنیم.

به گفته مدیرعامل سابق شرکت ملی گاز ایران، هر زمانی ایران گاز مازاد داشته باشد، این فرصت برایش وجود دارد که به بازارهای اروپایی راه پیدا کند؛ امکان صادرات گاز ایران به اروپا وجود دارد اما باید به بحث مدیریت مصرف، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه و پایداری تولید گاز، سرمایه‌گذاری در مخازن جدید توجه شود.

عراقی با بیان اینکه باید روی این مساله فکر شود و اگر با روش فعلی پیش برویم، امکان صادرات گاز به اروپا وجود نخواهد داشت گفت که در شرایط کنونی طبق اعلام مسوولان صنعت گاز به ۱۵۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز داریم.

وی با اشاره به پتانسیل‌های صادرات گاز به اروپا هم تاکید کرد: اگر سیاستگذاری‌ها به درستی انجام شود، می توانیم تا ۲۰۰ میلیارد مترمکعب در سال صادرات گاز به اروپا داشته باشیم.

منبع: ایسنا